قلاویز ابزاری است که به وسیله آن می‌توان داخل سوراخ‌ها را دنده نمود. انواع قلاویز ممکن است دستی یا ماشینی باشد. قلاویزهای دستی را با قلاویز گردان و قلاویزهای ماشینی را به وسیله ماشین مته در داخل سوراخی که باید دنده شود می‌چرخانند.
قلاویز دارای دندانه‌های مارپیچ با زاویه ۵۵ یا ۶۰ درجه است و چند شیار موازی با محور قلاویز برای هدایت براده پیش بینی شده است. معمولا یک دست قلاویز از سه پارچه به نام‌های زیر تشکیل میشود.
١- قلاویز شماره ۱ یا پیشرو برای شروع کار
۲۔ قلاویز شماره ۲ یا میانرو که عمق دندانه‌ها را در داخل سوراخ بیشتر می‌کند.
۳۔ قلاویز شماره ۳ یا تکمیل که برای تکمیل نمودن عمق دندانه‌ها و پرداخت آن‌ها است.
چند دنده ابتدای قلاویز پیشرو مخروطی است و دنده‌های آخر آن کامل است. در قلاویز میانرو سه الی چهار دنده اول مخروطی است و در قلاویز پس رو (تکمیل) فقط اولین دنده کمی پخ خورده است.
انتهای قلاویزها را چهار پهلو می‌سازند تا بتوان با قلاویز گردان آن‌ها را گرفته در سوراخ چرخاند. جنس قلاویز از فولاد ابزار آبدیده است. قلاویزهای پیشرو میانرو و پس رو معمولا با خطوطی که روی آن حک شده‌اند مشخص می‌گردند. روی ساق قلاویز پیش رو یک خط عمودی، روی ساق قلاویز میانرو دو خط عمودی و روی قلاویز پس رو سه خط عمودی حکاکی شده است.
دسته بندی انواع قلاویز
انواع قلاویز عبارت است از:
قلاویزهای میلیمتری
دسته قلاویز با قلاویزگردان
در ادامه هر یک از موارد فوق را بررسی خواهیم کرد.
۱. قلاویزهای میلیمتری
قطر خارجی و گام دنده (فاصله یک دنده تا دنده مجاور) این قلاویزها بر حسب میلیمتر مشخص و ۵/۱ mm حک شده باشد حرف mm علامت پیچ میلیمتری و عدد ۱۰ قطر خارجی قلاویز به میلیمتر و اعداد ۵/۱ گام دنده قلاویز را به میلیمتر عدد متر نشان می‌دهد.
۲. دسته قلاویز با قلاویزگردان
قلاویز گردان وسیله‌ای است که انتهای چهارگوش قلاویز داخل آن میشود. قلاویز گردان ممکن است ثابت یا قابل تنظیم باشد. قلاویز گردان ثابت دارای سوراخ چهارگوش به اندازه انتهای چهار پهلوی ساق قلاویز می‌باشد. قلاویز گردان قابل تنظیم مورد استفاده بیشتری دارد و دارای یک فک ثابت و یک فک متحرک است.
این دو فک دارای برش ۹۰ درجه می‌باشد که با تنظیم فک متحرک سوراخ چهارگوشی به اندازه‌های مختلف ایجاد میشود. فک متحرک به وسیله گرداندن یکی از دسته‌های قلاویز گردان به عقب و جلو می‌رود. ته قلاویز را که چهار پهلو است باید بین دو فک قرار داد و با گرداندن فک متحرک قلاویز را در سوراخ چهارگوش قلاویز گردان محکم نمود.
شناسایی اصول قلاویز کاری قطعات کار
قلاویز زدن معمولا با دست انجام می‌گیرد ولی در کارهای تولیدی برای سرعت عمل بیشتر از دستگاه قلاویز گردان ماشینی استفاده میشود.
قلاویز در قلاویز کاری دستی باید به نکات زیر توجه کرد:
قلاویز را باید طوری داخل سوراخ کرد که نسبت به سطح کار عمود باشد. ابتدا باید قلاویز را با کمی فشار در سوراخ چرخاند تا دنده‌های اولیه بریده شود. در غیر این صورت ابتدای سوراخ گشاد میشود. برای سرعت و سهولت کار باید قلاویز را پس از چند دور گرداندن در جهت عقربه‌های ساعت نیم دور تا یک دور در خلاف جهت پیشروی گردانده تا براده‌ها از جدار سوراخ شود و قلاویز به سهولت پیشروی کند.
در قلاویز کاری سوراخ‌های بن بست باید فوق العاده دقت کرد که عمق سوراخ از طول قسمتی که باید دنده شود زیادتر باشد در غیر این صورت جمع شدن براده‌ها در کف سوراخ ممکن است باعث شکستن قلاویز شود. در قلاویز کاری سوراخ‌های در رو که معمولا تمام عمق سوراخ دنده میشود براده‌ها از طرف دیگر سوراخ میشود و احتمالا شکستن قلاویز کمتر است.
هنگام قلاویز کاری باید از روغن استفاده کرد. قلاویز کاری ماشینی به وسیله دستگاه قلاویز گردان ماشینی انجام میشود. این دستگاه به ماشین مته بسته شده و به وسیله آن به گردش در می‌آید. پیشروی قلاویز با بار عمودی ماشین مته انجام می‌گیرد. طول قسمتی را که باید قلاویز شود روی ماشین مته تنظیم می‌نمایند یعنی هنگامی که طول مورد نیاز قلاویز شد به طور خودکار قلاویز در جهت مخالف به گردش در آمده از سوراخ خارج میشود.
در قلاویز کاری ماشینی گاهی برای ازدیاد سرعت کار سوراخکاری و قلاویز کاری با هم انجام داده میشود. برای این منظور از قلاویز مخصوص استفاده می‌نمایند که ابتدای آن مته و انتهای آن قلاویز است. این نوع قلاویز کاری در قطعاتی مورد استفاده قرار می‌گیرد که ضخامت آن ها نسبتا کم (در حدود طول مته) و سوراخی که باید قلاویز شود در رو باشد.
قلاویز چپ برای در آوردن پیچ‌های شکسته به کار می‌رود. این قلاویز دارای دنده‌های درشت مارپیچی چپ گرد است.
طرز استفاده: ابتدا سطح پیچ شکسته را با سنگ یا سوهان صاف می‌نماییم و وسط پیچ را به وسیله مته سوراخ می‌کنیم. سپس قلاویز را با ضربه‌های آرام به وسیله چکش داخل سوراخ ایجاد شده می‌نماییم و در جهت عکس عقربه‌های ساعت می‌چرخانیم. با این عمل پیچ شکسته از داخل سوراخ خارج میشود.
مراقبت از حدیده و قلاویز
۱۔ حدیده و قلاویز را باید جدا از ابزارهای دیگر قرار داد چون لبه‌های تیز و برنده آن ممکن است در اثر تماس با ابزارهای دیگر کند شود یا بشکند.
۲- حدیده و قلاویز را باید پس از استفاده در جعبه یا جای مخصوص خود قرار داد.
توانایی اتصال لوله‌های فولادی با اتصالات دنده‌ای
قطعات اتصالی لوله‌ها بسیار متنوع اند ولی معروف‌ترین آن‌ها رابط پیوند (بوشن) – زانویی‌ها – سه راهی‌ها و قطعات تبدیلی است. نوع اتصال لوله به این قطعات متنوع است و بستگی به نوع لوله دارد. در مورد لوله‌های فولادی قطعات اتصالی معمولا جوشی یا پیچی هستند در حالی که در مورد لوله‌های مسی اکثر اتصالات از نوع لحیمی و در مورد لوله‌های پلاستیکی اتصالات را اکثرا به لوله‌های مربوطه با حرارت یا چسب مخصوص اتصال می‌دهند. در تاسیسات حرارت مرکزی برای تغییر مسیر دادن لوله‌های فولادی و انشعاب گیری معمولا اتصالات پیچی به کار می‌برند. برای اتصال لوله‌های فولادی از اتصالات گوناگون که برای قطرهای مختلف لوله ساخته شده‌اند استفاده می‌نمایند.
انواع این اتصالات عبارتند از = سه راه، زانو، بوشن، مهره ماسوره، تبدیل، درپوش،چهار راه به مغزی، بوشن تبدیل و درپوش توپیچ.
برخی از اتصالات خود چندین نوع هستند مانند زانوهای ساده – بلند – چپقی ۔ چپقی ۴۵ درجه – زانو تبدیل – زانوی بلند ۴۵ درجه توپیچ روپیچ – زانوی بلند ۹۰ درجه روپیچ تو پیچ و در مورد سه راه‌ها مانند سه راه ساده – سه راه کنجی – سه راه خم دو طرفه – سه راه خم یک طرفه – سه راه تبدیل.